De nominerte i klassen for barne- og ungdomsbøker er:
Annette Münch Jenteloven (Cappelen Damm)
Bjørn Sortland og Hilde Kramer (ill.) Det hjertet husker (Aschehoug)
Lars Mæhle Landet under isen (Samlaget)
Maria Parr (foto: Sølvi Brudevoll)
Tonje Glimmerdal (Samlaget)
Annette Münch: Jenteloven (utdrag)
– Gutter betyr alt. Og ingenting. Kjærlighet og forelskelse
er bare en kjemisk reaksjon, fortsetter Aisha. – Som migrene.
Og sinne. Stoler du på meg? gjentar hun.
– Ja, sier Saga spakere.
– Bra. Vi stoler på deg også.
Aisha skyver seg nærmere.
– Velger du å bli med oss, behøver du aldri å løpe aleine til
parken for å grine igjen. Vi kan reglene. Følger du dem, skjer
det ikke noe mer crap, sier hun sakte. – Hoa er tøff og stabil
som et fjell, hun har bare dopa seg fjern som en zombie etter
at broren ble sjuk. Cez er kanskje så gæren at ikke engang
mora og stefaren tør å si henne imot, i hvert fall ikke etter
at hun trua dem med brødkniv. Men vi er bedre enn mange
andre. Vi hører ikke på sladder, vi holder på hemmeligheter.
Og vi svikter aldri.
Saga trekker natteluften ned halsen.
– Veit du hvorfor? Fordi reglene er sånn, fortsetter Aisha.
– Og når noen bryter dem …?
Hun ser avventende på Saga. Men alt Saga er i stand til, er
å se usikkert tilbake.
– Når noen bryter reglene,må det hevnes, sier Aisha til slutt.
– Så alle andre ser at de ikke kan kødde med oss. Noen mener
hevnen må komme ansikt til ansikt, så kjapt som mulig. Det
er bullshit. Det er viktigere å være smart.
Aisha dunker pekefingeren mot hodet sitt. Så tar hun en
kort pause.
– Det har skjedd noe, bekrefter hun lavere. – Noen har brutt
reglene. Så nå må du bestemme deg. Enten er du med oss,
eller ikke.
Saga blir usikker. Hun kan ikke si noe feil. Noe som får
Aisha til å stikke. Tanken på å sitte alene på gresset igjen, er
uutholdelig.
– Hva må jeg gjøre?
– Hjelpe til når vi hevner oss på en viss bitch, sier Aisha
hest.
Tonefallet røper at det ikke lenger er snakk om falske websider.
– Men jeg er ikke god til å slåss og sånn …, forsøker Saga.
Aisha rister på hodet.
– Skulle vi knust hora, hadde vi gjort det sjæl. Men brekte
bein gror sammen igjen. Og så lett skal hun ikke slippe unna,
hvisker hun.
Stemmen fylles av mer hat for hvert ord: – Hun må ødelegges.
Alle skal skjønne at hun har vært ei fitte. Og at ingen
bør kødde med oss.
Så legger Aisha tydeligvis merke til Sagas bleke ansikt.
– Slapp av, vi skal ikke drepe bitchen.
Hun ser bort mot buskkrattet og legger rolig til: – Det er
bedre å få folk til å drepe seg selv.
Huden på armene blir nuppete. Saga trekker seg sammen.
– Små uhell, nesten hver dag. Det funker mot folk som er
større enn deg også. Aldri la dem føle seg trygge. Aldri la dem
slappe av, fortsetter Aisha.
Hånden med fire mørkerøde fingernegler legger seg på Sagas
kne: – Hva sier du?
Saga ser seg rundt, som om hun leter etter riktig svar i gresset
eller på bladene som har begynt å gulne. Er det Iselin de
er ute etter? Saga skulle aldri ha fortalt dem hva hun sa om
Lene.
– Du har en fordel vi trenger. Omtrent ingen veit hvem du
er. Ingen vil kjenne deg igjen eller mistenke det uskyldige, søte
jomfrutrynet ditt uansett hvor du drar.
Skyene sklir nesten umerkelig bortover himmelen. De ligner
et skrukkete teppe i forskjellige gråtoner. Saga vil helst
gripe tak i dem og forsvinne i horisonten. Reise tilbake i tid
og gjøre kvelden helt annerledes.
– Hvem har brutt reglene? spør hun, og håper intenst at det
ikke er Iselin.
– Lene.
Saga blir kald innvendig. Hun snapper etter luft: – Lene?!
Ansiktet til Aisha er stivt. Saga presser fingrene mot tinningen.
Det kan ikke være henne de skal ta! Hvem som helst
annen, til og med Iselin! Bare ikke Lene!
Kulden fra bakken siver inn i kroppen og gjør henne kaldere.
Hele byen er kjøligere enn hun trodde. Kroppen verker,
og hun kjenner at hun kommer til å bli syk.
– Hvorfor?! Hun er jo …
– Ikke nå lenger. Hun svikter oss, avbryter Aisha med vidåpne
øyne. – Jeg snakka med henne i går kveld. Hun tror hun
kan bli en jævla dansestjerne eller noe. Og at hun kan ditche
oss uten videre, som om vi bare er dritt!
Stemmen ligner hvesing: – Hun har gjort noe jævlig dumt …
Saga slår blikket ned i gresset og rister sakte på hodet. I
munnen kjenner hun den sure smaken av oppkast.
– Hva skal dere gjøre med henne?
Lars Mæhle: Landet under isen (utdrag)
Fire graver. Fire knokkelhaugar. Fire døde ungdommar.
Vindblaffa frå helikopterblada piskar førstebetjent Magne Jerstad i ansiktet. Den erfarne etterforskaren frå Kripos hukar seg ned, klatrar inn i førarhuset, inn i setet ved sida av piloten, festar setebeltet og rettar på slipset. Propellblada flappar stadig meir energisk over han.
Helikopteret lettar, startar klatringa opp mot fjellpasset.
Jerstad kikkar ut av vindauget, ser dei grønkledte skogsidene forsvinne under seg, avstanden forvandlar tre og bergveggar til små, fjerne mønster, riksvegen til ei tynn stripe, bilane til prikkar. Han lukkar auga, maktar ikkje få setningane ut av hovudet, dei tre korthogde meldingane på mobilen frå kvelden i førevegen.
Fire graver. Fire knokkelhaugar. Fire døde ungdommar.
Dei verste sakene, tenker han, er dei der barn og unge er involvert. Dei er umulege å førebu seg på, same kor lenge ein har halde på med dette. Bileta, inntrykka, dei slepper aldri taket.
Og no er altså beinrestane etter fire ungdommar funne i kjellaren på eit gods, langt vest i landet, nede i den tronge, verdsberømte dalen ute ved kysten.
Smalvik.
Staden nedanfor den store isbreen.
Staden med Den svarte røyken.
Og staden med alle forsvinningane.
Sjølvsagt måtte dei kome for ein dag, tenker Jerstad. Sjølvsagt måtte nokre av dei sakna kome til rette. Folk forsvinn ikkje i lause lufta, dei er ein eller annan stad, sjølv om dei er sakna, sjølv om det berre er skjelett igjen av dei.
Godset. Var det verkeleg der løysinga på mysteriet låg?
Helikopteret klatrar over dei høgste tindane, flyt vidare inn over fjellet, landskapet svevar under Jerstad; snaue, snøkledte vidder, og langt, langt der framme, synet han aldri vil bli van med og langt mindre forstå:
Den svarte røyken.
Han kjem veltande opp frå isen, den enorme isbreen, nordområdets desidert største. Breen dekker ei vidde på fleire titals mil i alle retningar – aust, vest, sør og nord. Han var verdskjent allereie før Den svarte røyken.
Breen har alltid vore gjenstand for mytar og segner, mysterium og løyndommar. Her er blå is så langt auget kan skode. Nokre stader er overflata jamn og hard, andre stader kupert, full av sprekkar, djupe dalar inni isen.
Og den einaste tettstaden i nærleiken, klemt inn mellom fjell ved enden av ein mørk fjordarm: Smalvik.
Magne Jerstad grøssar.
Det har alltid vore noko guffent ved Smalvik, tenker han. Heilt sidan han for ni år sidan las om dei første forsvinningane i avisa.
Ei gruppe forskarar var sporlaust blitt borte på breen.
Den vesle, bortgjømte tettstaden var snart i alle nyheiter. Det kom pressefolk flygande inn frå alle land. Det heile var ei gåte.
Sju sakna menneske.
Sjølvsagt begynte rykta å gå. Det hadde vore ein seriemordar innom Smalvik, meinte nokre. Andre meinte ugjerningsmannen budde i Smalvik, at han var ein av deira eigne. Atter andre spekulerte i om staden husa ei hemmeleg sekt, og at forskarane var ein del av henne. Mange trudde derfor først at dei sju hadde tatt sine eigne liv, ut frå ei slags kollektiv pakt.
Men ingen fann sikre svar. Forsvinningane var og blei eit mysterium.
Så kom røyken. Like etterpå.
Han kom veltande ut frå ein stad under isbreen, heilt inne ved foten av Blånebb, fjellet som tronar innarst på breområdet, der terrenget er uframkomeleg – livsfarleg sjølv for ekstremklatrarar.
Svart, svart røyk.
Det blei straks sendt eit nytt forskarteam dit ut. Dei skulle finne kjelda til det merkelege naturfenomenet.
Også denne gruppa forsvann like mystisk. Tre nye sakna personar.
Det var meir enn staden kunne tåle. Folk begynte å få panikk. Dei stengte seg inne.
Litt seinare blei eit helikopter med fotografar sendt inn på breen. Oppdraget deira var å ta flybilete av røyken. Helikopteret sirkla inn mot Blånebb, mot kjelda for røyken, før det plutseleg forsvann frå radaren.
Piloten og fotografane blei aldri funne, heller ikkje helikopteret.
Etter dette blei det riktignok tatt eit flyfoto av røyken. For å vere på den sikre sida sirkla flyet 10 000 fot over breområdet. Fotografen zooma inn det snødekte isøydet ved Blånebb.
Jerstad hugsar godt fotoa frå avisene, dei poppar fram der i minnet: diffuse, kornete bilete av kvit snø.
Ein blei ikkje klokare.
Men teoriar var det nok av. Nokre forskarar meinte at røyken oppsto av ei spesiell form for ”isbrann”, mens dette blei tilbakevist av andre. Ingen kunne forklare fenomenet – og langt mindre bevise det.
Svart røyk frå ein isbre.
Røyken var konstant i fleire år, og folk i Smalvik såg ut til å slå seg til ro med han – utan å få vite sanninga. Men så, for berre to år sidan, nærmast eksploderte røykutviklinga. Tjukke, tette røykskyer velta opp frå ein stad under breen. Det var uforklarleg.
Samtidig forsvann den første ungdommen.
Den første ungdommen. Herregud. Magne Jerstad lukkar auga. Den gongen for ni år sidan hadde det i alle fall vore vaksne, tenker han. Det var da den første ungdommen forsvann, at Kripos blei kopla til saka. Eller ungdom og ungdom. Eigentleg var han jo eit barn, ein ung 15-åring på terskelen til livet.
Sjølv var ikkje Jerstad kalla ut den gongen. Etter ein lang og vellykka karriere som etterforskar var han blitt avdelingsleiar i Kripos året i førevegen. Han rykte opp eit hakk i løn og anerkjenning. Men samtidig surra han seg inn i eit berg av administrative oppgåver. Etter kvart gjekk det opp for han:
Han mislika den nye stillinga. Intenst og inderleg. Han hørte ikkje heime bak kontorpulten. Det var i felten han hadde sin styrke. Og det sto ikkje til å nekte for at det kribla i fingrane. Særleg no som dei yngre Kripos-etterforskarane vikla seg lenger og lenger inn i Smalvik-saka – utan å kome nærmare eit svar. Han følgde nysgjerrig med frå avstand.
Fakta i saka var enkle:
Julian Brown, sonen til Lydia Brown – den styrtrike godseigarinna i Smalvik, blei meldt sakna. 15-åringen var på veg heim frå skolen ein tåkefylt ettermiddag.
Men Julian Brown skulle aldri kome fram.
Han hadde kort skoleveg. Skogsstien, som leier opp frå Smalvik sentrum, opp dei svingete bakkane, på kryss og tvers av den skummande elva – og ut på Smalvik-platået, er ei strekning på berre nokre hundre meter i luftline. Stien går riktignok på kryss og tvers inne i skogen. Men ein kan sjå han fleire stader frå riksvegen.
Ingen vitne hadde sett Julian Brown inne på skogsstien denne dagen. Fleire hadde observert han forsvinne inn mellom trea.
Men der stoppa alle spor.
Maria Parr: Tonje Glimmerdal (utdrag)
Kapittel 6 Der Tonje legg ut på snusekspedisjon og hamnar i ein ekte slåsskamp
Då pappa og Tonje er ferdige med laurdagsvasken dagen etter, spring ho over til Gunnvald for å sjå korleis det går med kjelkane. Men Gunnvald held ikkje på med kjelkane. Han sit på kjøkkenet med fela i hendene og gjer ingenting.
– Sit du her? spør Tonje og trakkar ut av vinterskoa sine.
– Hm, seier Gunnvald.
Og så ser Tonje noko rart ut vindauget. Det går spor i snøen opp til det vesle lysthuset i skogkanten.
– Har du vore i lysthuset? Kva har du gjort der?
Det var bestefar til Gunnvald som bygde lysthuset for over 100 år sidan. Han var så bort i staur og vegger forelska i ei som heitte Madelene Katrine Benedicte. Madelene Katrine Benedicte hadde blå silkekjole og femtito friarar, har Gunnvald fortalt. Bestefar til Gunnvald var den femtitredje, men i staden for å gi henne roser og slikt rask så bygde han eit skikkeleg lysthus til henne.
– Det må vere tidenes sjekketriks, sa tante Eir ein gong. – Tenk om Peter hadde lært litt av han der bestefaren til Gunnvald og hamra opp eit lysthus til deg, Idun. Hæ?
Madelene Katrine Benedicte hadde aldri sett noko så fint som det vesle, kvite huset utan vegger. Og aldri hadde ho møtt ein flottare kar enn bestefar til Gunnvald, syntest ho. Slik gjekk det til at Gunnvald fekk den penaste farmora i verda og eit lysthus oppe i skogkanten.
Om sommaren er det fint å sitte i lysthuset og spele kort og drikke saft medan ein tenkjer på bestefar til Gunnvald og den pene Madelene Katrine Benedicte. Det gjer Gunnvald og Tonje ofte. Men no er det vinter. Kva i all verda har Gunnvald gjort der oppe?
– Du veit det brevet i går, seier Gunnvald til slutt, etter at Tonje har masa både vel og lenge.
– Kva med det? spør Tonje.
Gunnvald stønner irritert.
– Det var eit brev om at nokon eg kjende før i tida, har døydd.
Tonje tek ein av dei heimebaka vaniljekjeksa frå skåla på bordet. Det er ikkje råd å sjå på Gunnvald at han er i slekt med ei pen farmor. Augnebryna hans ser ut som to utslitne tannbørstar.
– Kven er det som er død, då? spør ho.
– Ingen spesiell, seier Gunnvald.
– Ingen spesiell?
– Nei. Ingen spesiell.
Gunnvald legg fela på bordet og dreg opp snusdåsen sin. Den er tom.
– Dengande drit! ropar han sint og kastar dåsen bortover golvet så Gunda fyk forskremd opp i kjøkkenvasken.
Tonje veit inderleg vel at Gunnvald ikkje er noko tess før han får snus. Og no er butikken stengd. Slik går det når ein sit og funderer og ikkje planlegg.
– Eg tek sparken og stikk ned til Nils og låner ein snusdåse til deg, seier Tonje. – Du er no ikkje til å vere i hus med likevel.
***
Tonje finn sparken, kastar seg utfor bakken og susar snart forbi Hagen Helsecamping.
Gunnvald, han treng snus, han, ja
og får han snus så blir han gla
ralla-jalla-halla-ja
men viss han er sur som ei bikkje
då får han det faktisk ikkje.
Då sender eg snusen til Afrika
ralla-jalla-halla-ja.
Ho ser ut som ein snømann då ho endeleg kjem ned i bygda og parkerer utanfor trygdebustadane. Nils, det er bestefar til Peter. Av og til har han noko som Peter kallar ”raptus”. Då drikk Nils for mykje øl. Raptusane til Nils kan vare berre eit par dagar, eller dei kan vare i fleire veker. Og sjølv om Nils seier mykje rart og morosamt når han har raptus, så synest verken Peter eller Anna, bestemor til Peter, eller nokon andre i Peter sin familie at det er noko kjekt. Tonje lurer på om Nils har raptus eller ikkje i dag. Men mest lurer ho på om han har snus.
Det har han. Han har både raptus og snus.
– Anna, Tonje vil ha shnus! ropar Nils, og så stavrar han seg inn i leilegheita.
Tonje vert ståande i gangen og vente, og medan ho står slik, høyrer ho at dei to gamle har ein rar samtale.
– Gunnvald treng nok litt snus i dag, ja, seier Anna. – Det sto i ei av Oslo-avisene at Anna Zimmermann er død.
– Er Anna Zimmermann død? ropar Nils. – Det hespetreet, legg han til.
– Nei, fy deg, Nils! seier bestemor-Anna. – Slikt får du ikkje seie.
– Om Anna Zimmermann seier eg det eg vil. Ho var eit hespetre, mumlar Nils.
Så kjem han skjenande ut i gangen med snusen.
– Kven er Anna Zimmermann? spør Tonje.
– Eit hespetre, seier Nils og klør seg under nasen. – Sei til Gunnvald at han kan få denne dåsen av meg. Han treng den nok.
***
Tonje er tankefull då ho skubbar sparken framover dalen igjen. Anna Zimmermann? Kva er det for eit hespetre? Tonje har aldri høyrt om noka Anna Zimmermann i heile sitt liv. Er det henne Gunnvald har sete i lysthuset og tenkt på? Tonje er så langt inne i sine eigne funderingar at ho passerer Hagen Helsecamping utan å gaule ei einaste snus-strofe. Det er fyrst då ho kjem opp til eventyrskogen at ho ser noko som nesten får auga til å trille ut av hovudet på henne:
Det kjem to barn gåande på vegen.
Tonje vert så forfjamsa at ho gaper. Det er to gutar! Den eine har militærbukse og tørkle kring hovudet. Han hoppar rundt og sparkar isklumpar. Den andre har heilt vanlege klede og går stille og rolig ute i eine kanten. Kan det verkeleg vere sant? Er dei på vinterferie i Glimmerdalen?
Dei to gutane får auge på henne og sakkar farten. Snart står dei ansikt til ansikt midt i den snødekte dalen. Tonje skal akkurat til å smile, då guten med tørkleet opnar munnen.
– Du køddar ikkje med broren min.
Tonje hevar augnebryna.
– Viss du så mykje som rører broren min, så denger eg deg til kjøtdeig og steiker deg med saus, seier den vesle spirrevippen og ser trugande på henne.
Han andre guten, han som ein ikkje skal røre, står og ser brydd til sides. Tonje kan ikkje dy seg. Ho set demonstrativt frå seg sparken, går forbi spirrevippen og stikk peikefingeren inn i skuldra på han i brøytekanten.
– Du rørte broren min! gaular spirrevippen.
Tonje smiler sitt breiaste smil. Meir får ho ikkje gjort før den vesle galningen kastar seg over henne som ei gaupe.
Han angrip henne! I hennar eigen dal! Å du svartaste svartevatn, kor rasande ho vert.
– Aaaaaa! brøler ho.
Dei tumlar rundt på den islagde vegen så brøytestikkene skjelv. Spirrevippen knip og bendar og slår og luggar, og Tonje gjer akkurat det same attende. Minst like hardt.
Men plutseleg berre sluttar guten med tørkleet å slåss.
– Bror! ropar han.
Broren har gått. Sjølv Tonje vert imponert over at det går an å vere så lite interessert i ein ekte slåsskamp. Spirrevippen legg på sprang medan han gaular ”Bror, vent! Brooor” så det gjallar i glimmerdalsfjella.
Sakte og skjelvande kostar Tonje av seg snø. Det verker i handa og dunkar i hovudet. Kva var det som skjedde, eigentleg? Så oppdagar ho noko som gjer henne heilt forferda. Guten har teke snusboksen.
Tonje får sparken opp ei svimlande fart og når dei att ved Hagen Helsecamping. Der skrensar ho slik at ho vert ståande på tvers av vegen framfor dei. Ho har lært det av tante Eir. Det er lett å sjå at dei to gutane er brør, sjølv om den eine er mørk og den andre er lys. Dei har noko morosamt i auga begge to.
– Snusdåsen, seier Tonje.
Spirrevippen med det mørke, glatte håret held boksen i eine handa og gjer ikkje mine til å gi den frå seg.
– Snusdåsen, takk, seier Tonje igjen.
Ho skulle berre visst kor trugande ho ser ut der ho står, Glimmerdalens keisarinne.
– Gi henne snusen, Ole.
Guten som ho ikkje skulle røre, kan visst prate, han også. Han vender seg til Tonje og ser unnskyldande på henne.
– Han meiner det ikkje. Han berre …
– Jau, eg meiner det! ropar den minste guten og kastar snusdåsen så langt han orkar. Den landar på vegen litt lenger oppe.
– Forresten så slåss du som ei jente, freser han og spring inn på campingplassen med illsinte steg.
– Eg er ei jente! gaular Tonje rasande etter han.
Det står framleis ein att. Han som ho rørte. Han ser snill ut, med det lyse håret og dei sjenerte auga. Tonje ønskjer av heile sitt hjarte at han skal seie noko til henne. Noko fint. Ho står til og med her og blør naseblod så det vert raude rundingar i snøen. Men guten seier ikkje noko. Han ser ned, og så snur han seg og går etter snustjuven.
Tonje vert ståande att utanfor porten.
– Idiotar!
Ropet hennar får Klaus Hagen til å rive til side ei gardin og gi henne eit blikk som ville fått det til å gå kaldt nedover dei fleste. Men Tonje ser berre på hytteveggen som dei to brørne forsvann bak.
– Idiotar, kviskrar ho og snur sparken sin.
Bjørn Sortland og Hilde Kramer (ill.): Det hjerte husker (utdrag)
Jeg har vært mye på sykehus, har truffet mange leger, har reist helt til USA for å få hjelp. De gjør så godt de kan, mange er flinke. Men de kan ikke reparere alt. Hva skjedde med søsteren din?
– Pappa fant henne i vannet. De vet ikke hvor lenge hun var der.
Jeg ser på granateplet. Er det allerede for sent? Er det blitt litt brunt på siden, enda jeg flytta sitronen?
– Nå er det middag, Friducha, sier en stor mann som kommer inn på rommet. Elefanten.
– Pass deg for øynene hennes, de ser alt, hvisker han og smiler til meg, før han går bort og løfter henne over i en rullestol.
Kom tilbake i morgen, skriver Frida og tegner raskt en liten, svart fugl i boka si.