av Tor Arve Røssland

Mitt forhold til skrekksjangeren byrja då eg var 8-9 år gammal. Eg låg på golvet og støtta meg på ei pute, rett framfor høgtalaren til stereoanlegget. Der lytta eg til radioteateret på NRK. Her blei det servert dei mest utrulege historier, eg har levande minne om Jules Verne sin "En verdensomseiling under havet," hardkokte detektivhistorier og mordgåter, men kanskje aller best hugsar eg spøkelseshistoriene, science-fictionforteljingane og den iskalde, grøssande kjensla på ryggen mens eg høyrte på.

 

   Dette tidlegaste minnet har eg faktisk skrive om i boka Plutselig skjøna eg alle songane frå 2004:

 

  Eg låg alltid på golvet framfor eine høgtalaren, på ei oransje pute, og høyrde på den eine kriminalforteljinga etter den andre. Forteljingar om reiser under havet. Skrekkhistorier om levande tre frå andre planetar som piska menneska i hel med greinene. Kometar som gjorde folk blinde. Triffidane som stakk dei forgifta greinene sine inn i dei hjelpelause, blinde menneska. Spøkelse som stod i vindaugo og kikka på meg.

  Dette med kometar som gjorde folk blinde og triffidane som forgifta folk trudde eg lenge var to ulike historier, faktisk heilt til eg blei vaksen og såg filmen The Day of the Triffids frå 1962. Då gjekk det mangt eit lys opp for meg.

    Det mest skumle var likevel spøkelset som kikka ned på meg frå eit vindauge. Eg hugsar ikkje ordrett korleis det blei skildra, men eg kan framleis sjå for meg korleis det såg ut. Eit forfalle gamalt hus, med mørke vindauge. Nokre etasjar opp såg eg eit ansikt. Grått og dystert, og utan auger, nase og munn. Berre desse tomme, mørke hola.

   Dette urovekkjande fjeset har eg nesten alltid i bakhovudet når eg skriv grøssarar sjølv. Kva var det med dette ansiktet som var så skummelt? Eg har jo aldri sett det. Nokon skildra det for meg på radio ein eller annan gong på slutten av 70-talet, eller byrjinga av 80-talet. Kor skummelt kan det vere? Ikkje så reint lite, faktisk.

   Eg lukker augene og ser det for meg den dag i dag. Kanskje eg har lagt til litt, nokre ekstra hol her og der, men slik er skrekksjangeren sitt vesen. Det er dei bileta ein dannar i sitt eige hovud som er dei verste. Når det gjeld ansiktet i vindauget trur eg det er den dystre kjensla som er sterkast. Det å ikkje kunne sjå eller høyre, men å oppfatte verda gjennom nokre mørke hol i fjeset.

   Denne intense lyttinga på radioteateret fekk meg etter ei stund over på litteraturen. Eg byrja tidleg å lese bøker, og det var stort sett skrekk det gjekk i heime på Røsslandsgarden. Eg pløgde gjennom det meste av Stephen King, ein del av Clive Barker og høgdepunkta til Dean R. Koontz. Var innom Alistar MacLean og Robert Ludlum og, men det var ikkje heilt det same. Det var skrekken eg likte. Dei blodige novellene i Books of Blood av Clive Barker og mursteineposa til Stephen King, som It frå 1986 og The Shining frå 1977.

   Då eg hadde lese ferdig The Shining, eller Ondskapens hotell som den heiter på norsk, såg eg filmen av Stanley Kubrick, med Jack Nicholson i hovudrolla. Eg likte den ikkje, den var veldig ulik boka og eg las at Stephen King heller ikkje likte den. Men dagen etterpå såg eg den om igjen (vi måtte jo få mest muleg ut av videoar som vi leigde) og då likte eg den. Eg elska den faktisk. Eg lærte meg at ei elendig filmatisering likevel kan vere ein fantastisk film. Eg forelska meg fullstendig i Stanley Kubrick den gongen. I mine auge er Charlie Chaplin, Alfred Hitchcock og Stanley Kubrick dei einaste verkelege genia i filmhistoria.

   Tilbake til boka.

   Eg slutta heilt å lese Clive Barker. Eg syns faktisk han var litt for ekstrem, det var ikkje mykje som var overlate til fantasien hos den karen. Han laga film òg, Clive Barker. Han filmatiserte si eiga novelle The Hellbound Heart og kalla den for Hellraiser (1987.) Ein film som blei så oppdelt av Statens Filmkontroll at ikkje eingong vi som hadde lese novella skjøna kva filmen handla om. Filmkontrollen førte til mange banneord rundt videospelaren gjennom heile åtti- og nittitalet. Kvifor i all verda skulle ikkje vi nordbuar få lov til å sjå avrivne kroppsdelar og innvolar slik som alle andre? I dag har vi ein av dei mest liberale sensurreglane i verda når det gjeld skrekk og vald – heldigvis. Både Tyskland, Irland og ikkje minst Australia har mykje strengare reglar. Eg såg nyleg Hellraiser om igjen. Den var ikkje mykje å skryte av. Det finst eldre filmar som har halde seg mykje betre. Eg kjem tilbake til dei.

   Eg slutta å lese Stephen King òg. Eg hugsar då det skjedde. Eg hadde akkurat lese ferdig boka The Dark Half frå 1989, og sa til meg sjølv at dette blir nok sikkert den siste boka eg les av han. Ikkje fordi den var spesielt dårleg, men eg var filmstudent i Trondheim og var i ferd med å stifte familie. Ikkje mykje tid til slike lange romanar då.

   Men då både film- og litteraturstudiet gjekk mot slutten så tok eg mellomfag i litteratur, og fordjupa meg i nettopp skrekklitteraturen. Det var då eg blei kjent med dei absolutt største heltane innan sjangeren, og dei absolutt største klassikarane.

   La oss ta dei frå byrjinga.

   Ei av dei første bøkene som blir rekna som grøssar er Horace Walpole si bok The Castle of Otranto frå 1764. Intriger, incest og eit muleg spøkelse på eit mørkt og dystert slott. Den blir sett på som den første gotiske roman, og har bana vegen for seinare, større verk av andre og meir kjente forfattarar. Sjølve boka er ikkje spesielt skummel etter dagens standard, men den introduserte ein del gotiske element som er blitt brukt utruleg mykje i seinare filmar og bøker.

   I 1818 gav den 21 år gamle Mary Shelley ut boka Frankenstein; Or, The modern Prometheus. Eit tema som skulle bli særs sentralt i sjangeren blei introdusert med denne boka: vitskap som går frykteleg gale. Victor Frankenstein prøver å overvinne døden med å skape eit levande menneske av livlause kroppsdelar. Einaste problemet var at skapningen var ufyseleg stygg og med eit relativt dårleg temperament. Jo, visst var han i stand til å føle medkjensle og seie vakre ting, men han hadde og ei hemnlyst vi sjeldan har sett maken til. Boka er òg rekna som ei av dei første som blandar skrekk med science fiction. Den har gitt oss eit utal meir eller mindre vellukka filmar, tv-seriar og spinnoffprodukt. Min favoritt et filmen Re-Animator frå 1985. Herleg film om ein lege som prøve å skape litt liv på likhuset.

   I 1886 kom Robert Louis Stevenson ut med boka The strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Opphavleg ei litt lang novelle, men som likevel har laga djupe spor i litteraturhistoria. Og eit nytt sentralt tema i skrekkgenren blei introdusert: delte personar. Dr. Jekyll kokar i hop eit stoff som han drikk og blir til den slemme Mr. Hyde. Eg likar godt namna deira: Jekyll (djevel) og Hyde (den som gøymer seg.) Historia har blitt filmatisert, dramatisert, gjort om til lystspel, musikal, komedie og ikkje minst var eg sjølv veldig inspirert då eg skreiv barneboka Anti-Pode i 2006. Der helten min Pode møter ein vond dobbeltgjengar som prøver å stele livet hans.

   I 1897 kom kanskje den mest innflytelsesrike skrekkboka nokon gong. Den irske forfattaren Bram Stoker fordjupa seg i skjebnen til grev Dracula, og vampyren blei for alltid ein del av populærkulturen. Dracula er ei meisterleg blanding av legejournalar, brev, lydbandopptak og avisartiklar, der historia til dei involverte, og deira forhold til Dracula sakte men sikkert blir avslørt. Ei bok som held seg like godt då den kom.

   Bram Stoker fann ikkje opp vampyren, men han gav han eit skikkeleg spark i baken, og fekk han fram i rampelyset. I dag blir vi overaust av vampyrhistorier både på tv, film og i bokform. Sjølv har eg ramla litt av lasset, men eg blir full av beundring for t.d. Stephenie Meyer som har klart å treffe målgruppa så presist med sine Twilightbøker. Filmane er kanskje ikkje meisterverk på noko som helst vis, men dei òg treff målgruppa og alle dei involverte ler heile vegen til banken.

   Blir sjølvsagt litt misunneleg av slikt.

   Eg kunne ikkje basere eit studium på berre desse fire bøkene, så forfattarar som Edgar Allan Poe, H.P. Lovecraft og E.T.A. Hoffmann stod òg på pensum. Poe var bra, men Hoffmann skreiv meir eventyr og Lovecraft likte eg ikkje så godt. Trudde aldri heilt på dialogane hans.

   Til og med Stephen King sneik seg inn med si bok Danse Macabre  frå 1981. Ein historisk gjennomgang av skrekksjangeren på film, i litteraturen og ikkje minst på radio. Saman med andre teoretiske verk som omhandla alt frå romantikken til fantasy. Steget mellom dei to er ikkje så langt som ein skulle tru.

   Men det var nok boka The philosophy of horror, or paradoxes of the heart av Noël Carroll som gjorde størst inntrykk. Eg hugsar kor imponert eg var over at han klarte å seie noko gjennomtenkt og klokt om det å bli skremt av film og litteratur. Korleis han utvikla sin eigen filosofi rundt dette paradokset i menneskesjela: Kvifor blir vi tiltrekte av noko som vi i det verkelege liv vil gjere kva som helst for å unngå? Vi kosar oss med monster, drap, sadisme og vald i bokform eller på film, men om vi hadde møtt Dracula ein sein kveld så hadde vi vel sprunge som tullingar heim til mor? Kva er det med oss som gjer at vi likar det når vi opplever det fiktivt? Kvifor kjennes det så ekte ut? Og kvifor får vi gåsehud av ei løgn? For all litteratur og film er jo løgn.

   Carroll kom blant anna fram til at vi berre latar som. Eg følte meg litt snytt då, etter å ha lese ei relativt tung og teoretisk bok, men han hadde jo eit poeng. Vi berre latar som om vi blir skremt, og sidan vi er så flinke til å leve oss inn i ting så kjennes det heilt ekte ut. I tillegg er vi menneske nysgjerrige av natur, vi likar å utsetje oss sjølv for fare, berre sjå på Jarle Trå, til dømes. Adrenalinkicket vi får av spennande og skumle forteljingar (kanskje mest på film) er noko vi vil oppsøkje gong etter gong fordi vi likar å late som. Vi blir fascinert av det grufulle og fæle, og vi ser det estetiske i det heslige. Det er sikkert noko heilt grunnleggjande i den menneskelege naturen som blir pirka borti her. Men eg trur ikkje eg går vidare på det.

   Då har vi vore innom dei viktigaste undersjangrane: Skrekk der menneska sjølv står for vondskapen (Otranto), skrekk der menneska leiker gud og skaper eit monster (Frankenstein), skrekk der menneska møter på eit uavhengig monster (Dracula), og skrekk der menneska har ei vond side dei ikkje nødvendigvis veit om (Jekyll and Hyde.)

   Då gjenstår min favoritt – spøkelseshistoria. Strengt tatt tilhøyrer den same undersjanger som vampyrforteljingane, men likevel.

   Eg likar skrekk, det har du sikkert forstått. Men eg blir aldri fysisk redd av monster, medisinske eksperiment, blod og gørr eller slemme folk. Stort sett blir eg ikkje redd av vampyrar heller, men eg skal innrømme at det grøssa nedover ryggen då eg las Stephen King si vampyrforteljing, Salem`s Lot frå 1975 då eg var 13-14 år gamal, men dette er lenge sidan!

   Det som verkeleg har skremt meg som lesar, lyttar og sjåar er spøkelsesforteljingane. Og spesielt dei som inneheld små jentespøkelse. Små uskuldige jenter, som gjerne berre spring forbi, står med ryggen til, gøymer seg i eit skap, snur seg fort rundt og glefsar mot meg. Likbleike, med svarte tenner og vått, skite hår som heng ned i ansiktet. Døde for fleire hundre år sidan, eller kanskje heilt ferske og bloddrypande.

   Kvar bidige gong er ser dei på film, så får akutte frysningar. For eg må nok innrømme at det er mest når eg ser film at det kitlar kaldt nedover ryggen. Eit av dei første minna eg har om skrekkfilm er Nicolas Roeg sin film Don`t Look Now frå 1973. Donald Sutherland og Julie Christie som vandrar rundt i eit kaldt og ugjestmildt Venezia på vinterstid. Donald byrjar tidleg å sjå den døde dottera som snik seg rundt i raud regnfrakk. Han fylgjer etter henne og det går slik det må gå.

   Ein annan film eg har levande minne frå er The Exorcist, òg frå 1973. Spesielt røysta til den besette Linda Blair, der demonen snakkar gjennom henne. Dette gjekk gjennom marg og bein og eg kan den i dag få frysningar berre eg tenkjer på det.

   Men ein treng ikkje gå i barndommen for å finne skumle filmar. I 1999 laga M. Night Shyamalan filmen The Sixth Sense om ein liten gut som ser døde menneske. Fantastisk ekkel film som nærmar seg Alfred Hitchcock på sitt beste.

   Eg kunne skrive uendeleg mykje om skrekkfilm, men eg er jo trass alt forfattar og bør halde meg til litteraturen. Men eg føler at i meir enn nokon annan sjanger så er skrekkfilmen og skrekkboka særs nær kvarandre. Det viktigaste dei har til felles er at det er dei historiene som pirrar fantasien som er dei mest forferdelege. Dei som lar deg danne dine eigne bilete i hovudet. Scener som du kanskje er heilt overtydd om at du har sett på film, men når du ser filmen ein gong til nokre år seinare, så innser du at dei verste minna har du laga sjølv.

 

   Don`t Look Now, The Exorcist og The Sixth Sense var viktige for meg då eg skreiv grøssaren Svarte-Mathilda (2010.) Tematikken i boka er gammal og reint praktisk hamnar spøkelsa i same sjanger som vampyrane, eit eksternt monster som truar helten eller heltinna. Der helt og skurk er klart skilt frå kvarandre og helten ikkje kan klandrast for at monsteret eksisterer.  

     Det er greitt med ei slik litterær forankring når ein skriv, at det finst andre bøker der ute om har gjort noko av det same, men utan skrekkfilmen hadde det likevel ikkje bok ut av det. Eg baserte mykje på moderne vandrehistorier, men stemningar, lydar og oppbygginga tok eg frå skrekkfilmen. Eg såg det for meg i hovudet, og prøvde så å beskriva det, leva det og få det ned på papiret. Korleis guten i The Sixth Sense opplevde å sjå dei døde var noko eg ville overføra til hovudpersonen i mi bok. Korleis skulle eg få stemma til Svarte-Mathilda til å høyrast lik ut som stemma til Linda Blair (og demonen) i The Exorcist? Det er ikkje alltid like lett å vite om ein lukkast med slikt, men slik skeiv eg det i boka:

  … overalt rundt seg høyrte ho ein kvesande og stikkande lyd.

  Fleire stemmer som snakka i kor. Ikkje i munnen på

  kvarandre, men samstemt og gjennomtrengande. Det

  var ei blanding av kviskring og skriking, barn og vaksen,

  jente og gut. Alt i same takt og rytme.

 
Dei som har lese boka og har kome bort til meg har virka genuint skremte. Ein Facebooktilhengjar sa at boka var ”skumlere enn Ondskapens hotell.” Og fleire lærarar eg har snakka med på turné har ikkje ville lesa den for elevane. Den er rett og slett for skummel. Eg gjer mitt beste for å freista elevane med dei mest skumle utdraga, dei gjer sjølvsagt opprør etter at eg har reist og forlangar å få fjerna denne sensuren.

   Då kosar eg meg.

   Då har eg gjort noko rett.

   Det kjennes godt.

   Eg har fått augene opp igjen for Stephen King. Det var nemlig ei bok eg ikkje las i ungdomstida, The Stand frå 1978. Den har eg plukka opp i mitt førtiande år og eg frydar meg over korleis han får det til. Dei utruleg levande karakterane hans, den fantastisk gode dialogen, dei skrekkelege hendingane, dei nervepirrande situasjonane og korleis hovudpersonane opplever at menneska går under av eit dødeleg virus.

   Kva meir kan ein ynskja seg?

   Ei god filmatisering, kanskje?